«از قیل و قال مدرسه» با دکتر محمدتقی ایمان‌پور
1403/06/07
چه چیزی نئاندرتال‌ها را منقرض کرد؟
1403/06/23
تحقیقات جدیدی که روی مردان نمکی مشهور زنجانی انجام شده اطلاعات نابی را از رژیم غذایی ایرانیان باستان و وحشتی که این معدنچیان دو هزار و پانصد ساله پیش از مرگ تجربه کردند، در اختیار ما می‌گذارد.
این مردان نمکی هزاران سال پیش در قعر معدن «دوزلاخ» در منطقه «چهرآباد» زنجان به طرز فجیعی جان خود را از دست دادند و معدن نمک آن‌ها را بلعید و مومیایی کرد.
نخستین آن‌ها بیش از سی سال پیش در اولین مرحله حفاری این کوه نمکی کشف شد. سر بریده این مرد نمکی با مو و ریش سفید و ضخیم و گوشواره طلایی بر گوش همراه با چند چاقوی آهنی، یک چکمه چرمی و تکه‌های از شلوارک‌های پشمی با بقایای ادرار و مدفوع در این کوه پیدا شد.
به نظر می‌رسد که این مرد حوالی سال ۳۰۰ میلادی در زمان حکمرانی سلسله ساسانی جان باخته است. در سال ۲۰۰۴ یک مرد نمکی دیگر در فاصله ۱۵ متری مرد سفید مو پیدا شد و تا سال ۲۰۱۰ شش مومیایی دیگر در این معدن کشف شد.
اما یکی از نمادین‌ترین و شاید اندوهبارترین این مومیایی‌ها مربوط به یک نوجوان ۱۶ ساله بود. از شکل جسد او مشخص است که در لحظه آخر دستانش را بالا برده بود تا از خود در برابر چیزی محافظت کند.
تحقیقات بعدی نشان داد که تمام این مردان در حوادث معدن دچار شکستگی شده و زیر آوار آن له شده‌اند.
پنجمین مومیایی کشف شده پرده از رژیم غذایی مردم آن زمان برداشت. در روده‌های او مقدار قابل توجهی تخم کرم نوار وجود داشت که احتمالا حاکی از رژیم غذایی حاوی گوشت خام و یا نیمه پخته و پخته آن زمان است. این نتیجه به عنوان قدیمی‌ترین نمونه از انگل‌های روده تاریخ ایران شناخته می‌شود.
توماس استولنر، باستان‌شناس معدن و همکارانش در مقاله‌ای که اخیرا در مجله علمی پژوهشی «ماقبل تاریخ جهان» (Journal of World Prehistory) به چاپ رسید، تاریخ این معدن و مومیایی‌ها را بررسی کردند.
آقای استولنر می‌گوید: «مومیایی‌های نمکی از معدن دوزلاخ بدون شک از هیجان‌انگیزترین اکتشافات اخیر در باستانشناسی معدن هستند. »
توماس استولنر می‌افزاید: «این مومیایی‌ها به دلایل مختلفی ویژه هستند. برخلاف دیگر کشفیات مومیایی‌های انسانی معروف، ما تنها با یک فرد روبرو نیستیم، بلکه با چندین نفر مشابه با پیشه‌های مختلف روبرو هستیم. آن‌ها فرصتی منحصربه‌فرد را برای مطالعه تاثیرات چنین شرایط حفاظتی بر بافت‌های نرم انسانی فراهم می‌کنند.»
دلیل حفظ بدن این مویایی‌ها محتوای نمک معدن است که عملا بدنشان را خشک و از تجزیه جلوگیری کرده است.
تاریخچۀ معدن
اگرچه این معدنچیان باستانی جزئیات و شواهد خیره‌کننده‌ای درباره معدن «دوزلاخ» در اختیار ما می‌گذارند، اما نادانسته‌های بسیاری همچنان درباره این معدن رمز‌آلود وجود دارد.
از این معدن در دوره هخامنشی به طور گسترده‌ای بهره‌برداری می‌شد. با این حال، در حدود سال‌های ۴۰۵ تا ۳۸۰ پیش از میلاد، این معدن درپی حادثه‌ای که منجر به مرگ سه معدنچی شد، به مدت حدود ۲۰۰ سال رها شده بود.
فعالیت «دوزلاخ» در دوره ساسانیان، حدود قرن دوم یا سوم میلادی از سر گرفته شد و به نظر می‌رسد که تا حدود قرن پنجم یا اوایل قرن هفتم همچنان فعال بوده است. بنابر شواهد موجود در آن زمان یک فاجعه دیگر که منجر به مرگ مردان نمکی شماره ۲ و ۶ شد، در این معدن رخ داد.
شواهدی نیز وجود دارد که معدن در دوره سلجوقیان، بین سال‌های ۱۰۸۱ تا ۱۳۰۷ میلادی و همچنین دوره ایلخانیان، بین سال‌های ۱۲۵۶ تا ۱۳۵۳ میلادی مورد استفاده قرار گرفته است.
همچنین بنابر دیگر شواهد معدن «دوزلاخ» تا دوره اسلامی میانه، معروف به امپراتوری اسلامی قرون وسطی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
در دورۀ هخامنشیان چه؟
آقای استولنر و همکارانش با بررسی ۱۸ سایت باستانشناسی در اطراف این معدن به این باور رسیدند که احتمالا «گنبد نمکی دوزلاخ» نقش مرکزی در زندگی جمعیت روستانشین آن زمان بازی می‌کرده است.
بنابر یافته‌های این باستان‌شناسان، حفاری‌های منطقه سکونت‌گاه‌هایی را مربوط به دوران مس‌سنگی، یعنی حدود پنج هزار تا چهار هزار سال پیش از میلاد و حتی شاید عصر سنگ نمایان کردند.
با این‌حال صرف زندگی مردم باستان در این منطقه لزوما به معنای بهره‌برداری آن‌ها از معدن نمک نیست. اما اگر این جوامع ما قبل تاریخ نیز از معدن نمک بهره‌برداری کرده باشند، روش‌هایشان در تاریخ گم شده و یا بیش از حد پراکنده بوده و هیچ نشانی از خود باقی نگذاشته است.
